کتاب «هنر نقالی در ایران» نوشته‌ «سهیلا نجم» توسط فرهنگستان هنر (مؤسسه‌ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری«متن») منتشر شده است.

به گزارش هنرنیوز، این کتاب مجموعه ای پژوهشی است که به طور جامع و مدقق به بررسی، تجزیه و تحیل هنر نقالی می پردازد و هنر نقالی ایران را در زمینه‌های تعریف، پیشینه، انواع و اشکال نقالی و فنون و تکنیک‌های آن از گذشته تا به امروز مورد بررسی قرار می دهد.

«هنر نقالی در ایران» را می‌توان از بهترین و جامع‌ترین آثار تحقیقی در باره هنر نقالی با دیدگاه‌های متمایز معرفی کرد؛ چرا که نویسنده بیش از سه دهه به مطالعه و بررسی تمام منابع نوشتاری فارسی و غیر فارسی اعم از سفرنامه‌ها، دایرةالمعارف‌ها، کتابها، ‌تذکره‌ها، قصه‌ها، نمایشنامه‌ها، فیلمنامه‌ها به ویژه طومارهای نقالی، مقالات و حتی روزنامه‌ها و بسیاری منابع دیگر پرداخته و پای نقل بسیاری از نقالان نشسته وهمچنین مصاحبه‌ها و گفتگوهای بسیاری را با نقالان، نقاشان پرده‌های نقل، طومار نویسان، استادان دانشگاه، پژوهشگران و سایر متخصصان در این زمینه انجام داده است.

«سهیلا نجم» آن‌طور که خود در مقدمه کتاب بیان نموده، کوشیده است به کمک واژه ها، تصاویر و مستندات، درخت کهنسال و پر شاخ و برگ نقالی را از ریشه‌ها تا برگ و بار یا همان عرصه‌ نمایشی، با نگارش و نگاره تصویر کند.

همچنین وی مهم‌ترین انگیزه‌ خود را از سال‌ها تحقیق مستمر و نگارش کتابی درباره‌ هنر نقالی در ایران، نمایاندن زایندگی ذاتی و قابلیتهای موجود در شکل‌های متنوع این نمایش مادر و تطابق آن با زمان تصریح نموده است.

کتاب «هنر نقالی در ایران» از نه فصل تشکیل شده و هر فصل خود بخش‌ها و زیر مجموعه‌هایی دارد که از مطالب اصلی، نقل قول‌ها همراه با اشکال و تصویرهای مرتبط از نقالان و پرده داران، پرده‌های نقالی، مراسم و ...گردآوری شده‌اند.

در فصل اول کتاب، نویسنده پیش از تعریف نقال و نقالی به معنا و مفهوم روایت و راوی پرداخته و تعاریف و توضیحات چند تن از صاحب نظران در این زمینه را با یکدیگر مقایسه می‌کند، وی بعد از بیان ریشه لغوی نقالی، تعاریف ارائه شده از نقالی، توسط افرادی چون «ابوالقاسم انجوی شیرازی»، «جابر عناصری»، «دکتر محمدجعفر محجوب» و «بهرام بیضایی» مورد بررسی و توضیح قرار داده و از این میان تعریف بهرام بیضایی را نزدیکترین تعریف به تعریف خود بیان کرده و تعریف خود را چنین ارائه می‌کند: « نقالی رویدادی‌ است در قالب داستان، که یکی(نقال) برای دیگران(تماشاگران) تعریف می‌کند، به منظور سرگرم کردن و جذب آنها و تأثیر گذاشتن در آنها، از طریق هنر روایتگری(نقالی) خود. شکل ساختاری نقالی، هنر اجرایی نقال است که اساس لذت هنری و رابطه‌ی خلاق نقال ـ تماشاگر است. البته هیچ روایتی بدون محتوای آموزشی نیست، ولی آموزش موضوع اصلی نقالی نیست». مباحث دیگر فصل اول را ریشه یابی نقالی، ارتباط بین نقال و نمایش روایتی شرق و نگاهی به نمایش در ایران و نقش نقال در آن تشکیل داده‌اند.

در فصل دوم نویسنده تاریخچه نقالی را در سه دوره‌ی تاریخی متفاوت مورد بررسی قرار داده است. در دوره اول که پیش از اسلام است ابتدا به جست‌‌وجوی ریشه‌ها و سیر تحول آن در مسیر گذر از دوره‌های ابهام‌آمیز افسانه‌ای به تاریخی پرداخته، سپس آن را با استناد بر مدارک و مستندات تاریخی بررسی کرده و به نقل از کتاب «نمایش در ایران» می‌نویسد: «گمان می‌رود که نقالی پیش از اسلام در ایران که بیشتر به «قوالی» و «خنیاگری» تعبیر می‌شود،«واقعه خوانی یا قصه سرایی» موزونی همراه با یکساز(بیشتر چنگ و تنبور) بوده است و واقعه‌خوان به مناسبت نیاز نمایشی خود میزان های متفاوتی از گفتار به آواز و از آواز به گفتار را دنبال می‌کرده است. مسیر این‌گونه نقالی آوازی را که بیشتر به «قوالی» تعبیر می‌شود، چه در موسیقی و چه در روایتهای مربوط به پیش از اسلام می‌توان دنبال کرد». همچنین به روشن‌ترین مدرک از نقالی در قدیم‌ترین ایام پیش از اسلام اشاره می‌کند که گزارشی است درباره‌ عزاداری مردم بخارا بر مرگ سیاوش در کتاب «تاریخ بخارا» که در سال 332ق به قلم «ابوبکر محمدبن نرشخی» به عربی تألیف و سپس در سال 522ق به دست «ابونصر قبادی»‌به فارسی ترجمه شد، و در آن این‌گونه آمده است: «اهل بخارا را بر کشتن سیاوش سرودهای عجیب است و مطربان آن سرودها را کین سیاوش می‌گویند، محمد بن جعفر گوید که از این تاریخ سه هزار سال است والله اعلم».

«نجم» در فصل سوم با توضیح اینکه تا کنون در ایران تقسیم‌بندی جامعی از اشکال مختلف نقالی صورت نگرفته و یا تقسیم‌بندی آن با نگاهی تک بعدی و از زاویه‌ای محدود صورت پذیرفته می‌نویسد: «سعی ما بر این است که با بهره گیری از تمام تحقیقات، مشاهدات و مصاحبه‌ها و گفتگوهای انجام شده، نخستین بار در یک تقسیم‌بندی جامع، نقالی در ایران را از جنبه‌های گوناگون تفکیک کرده، در انواع و اشکال مختلف جای دهیم». وی نقالی ایران را بر اساس فضا، بر اساس تعداد اجرا کنندگان، بر اساس لوازم یا شکل اجرا، بر اساس جنسیت نقال و بر اساس مضمون و محتوا تقسیم بندی کرده است.

نویسنده در فصل چهارم به نقالی مذهبی پرداخته است و در ابتدا ضمن اشاره به مناقب خوانی و فضایل خوانی، انواع شعر مذهبی اسلامی را بر اساس نمونه‌های به دست آمده بیان و به توضیح هر کدام می‌پردازد و در ادامه، «سخنوری» که از انواع نقالی مذهبی در ایران به شمار می‌آید را همراه با جنبه‌های نمایشی آن و ویژگی‌های سخنوران و شاعران سخنوری مورد بررسی قرار داده است.

از دیگر موضوعات این فصل می‌توان به مداحی، مولودی خوانی و قوالی، مصیبت خوانی و روضه خوانی، تکیه: معماری و تزیینات اشاره کرد. همچنین مباحث مفصلی درباره‌ی پرده‌ی نقل، پرده خوانی، پرده خوان و چگونگی اجرای پرده خوانی، مراحل اجرای آن، تکنیک کلامی، تکنیک بدنی و حرکتی و میمیک چهره‌ی پرده خوان و زمان و مکان اجرا و دکور ابزار پرده خوانی در این فصل گنجانده شده است.

فصل پنجم کتاب با عنوان «نقالی منطقه‌ای» به دلیل اهمیت و موقیعت خاص نقالی محلی و نقشی که این نقالان در حفظ فرهنگ فولکلور این مرز و بوم ایفا می‌کنند، نگاشته شده است و نویسنده بیشتر به عاشیقهای آذری زبان که نسبت به دیگر نقالان سنتی، همچنان نقش فرهنگی و جایگاه خود را در شکل اصیل آن حفظ کرده‌اند پرداخته است. در آخر این فصل نمونه‌‌ای از داستانهای عاشقانه که عاشیقها نقل می‌کنند نیز آورده شده است.

مهم‌ترین فصل کتاب، فصل ششم آن است که به «نقالی حماسی» به عنوان فنی‌ترین نوع نقالی اختصاص دارد و نویسنده این فصل را اساس تألیف کتاب بیان می‌کند و در آن علاوه بر توضیح و تشریح نقالی حماسی، برای تکمیل و تعمیق این موضوعات به بررسی این نوع از نقالی از زوایای دیگری چون مفهوم حماسه و شاهنامه‌ فردوسی، رابطه‌ نقالی و حماسه، چگونگی جنبه‌ مذهبی گرفتن نقالی حماسی و تأثیر این دو نوع نقالی بر یکدیگر، انواع نقالی حماسی، جنبه‌های نمایشی و شگردها و فنون نقالی حماسی معروف به نقالی قهوه خانه‌ای، به عنوان فضای کار نقال پرداخته است.

«جنبه‌های نمایشی و تکنیک نقالی» عنوان فصل هفتم است و نویسنده تلاش کرده در آن کنش نمایشی در کار نقالان، صورت بازیگری و پرسوناژی نقال، اجرای دو یا سه نفره و دلایل آن و فضای تئاتری ابزار را در نقالی مورد بررسی قرار دهد، «نجم» در این فصل در تعریف «طومار» می‌نویسد: «طومار دفتری است محرمانه که معمولا میان اهل فن هنر نقالی رد و بدل می‌شود. طومارها رازها و شگردهایی بودند که از استادان به شگردان منتقل می‌شدند. این دفتر نسخه‌ای است دست‌نویس از روی شاهنامه و حماسه‌ها و افسانه‌های دیگر.» همچنین نمونه‌ای از آغاز جلد اول طومار «حاجی بابای مشکین» درباره‌ داستان ضحاک نیز در انتهای فصل نقل شده است.

مکان و فضای صحنه‌ای در نقالی حماسی موضوع مورد بحث در فصل هشتم است و علاوه بر توضیحاتی جامع در این باره به بررسی کامل و دقیق قهوه‌خانه و تأثیر فضای آن بر نقالی و معماری آن و همین طور نقاشی قهوه‌خانه و ویژگیهای آن پرداخته شده است، تصویرهای مربوط به انواع پرده‌های نقالی و توضیحات و نقد و تفسیر آنها که در این فصل گردآوری شده‌اند از قسمتهای خواندنی و مهم کتاب به شمار می‌رود.

تکنیک ‌شفاهی(شگرد کلامی) در نقالی و ویژگی‌های عملکردی آن، همین‌طور تکنیک بدنی(حرکتی)، موضوعات اصلی فصل نهم هستند، علاوه بر این اینها توضیحاتی نیز درباره‌ حرکات ابداعی و حرکات قراردادی نقالان، قواعد مشترک تقالان، آموزش نقال، نقالی معاصر ایران داده شده است و در آخر فصل نهم نمونه‌هایی از تحقیق‌ها و مصاحبه‌های صاحب‌نظران و نمونه‌هایی از بریده‌های جراید در دهه 1350 در پیرامون این هنر گران گنجانده شده‌اند.

کتاب «هنر نقالی در ایران» نوشته‌ سهیلا نجم در بهار 1390 توسط مؤسسه‌ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری فرهنگستان هنر منتشر و چاپ اول آن در 460 صفحه و همزمان با نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عرضه شده است.