لباس از جمله عناصر فرهنگی است که برای هرملتی علاوه بر جنبه حفاظتی جایگاه اعتقادی نیز دارد. لذا بررسی پوشاک هر دوره کمک می کند ارزش های فرهنگی- اجتماعی آن دوره شناسایی و معرفی شود. برای رسیدن به این منظور یا باید از موزه ها کمک گرفت، یا کتب تاریخی و سفرنامه ها و یا نقاشی های بجا مانده از آن عصر.

در این مقاله (که در دو بخش عرضه خواهد شد) سعی شده است مصادیق و نمودهای لباس زنان صفویه در نقاشی های کاخ چهلستون بازخوانی، بازنویسی و شناسانده شود. برای رسیدن به این نقطه هدف توضیحاتی درباره «تاریخچه کاخ چهلستون» که بدنه فیزیکی نقاشی ها به حساب می آید و «نقاشی عصر صفویه» که جایگاهی پرافتخار در تمدن هنری جهان دارد، آورده شده و انواع پوشاک عصر صفویه از نظر اجتماعی که شامل پوشاک درباریان، دراویش، تجار وارامنه می باشد، مورد بررسی واقع شده است. در ادامه بااستناد به نقاشی های کاخ چهلستون پوشاک زنان به سه بخش سربند، تن پوش و پاپوش تقسیم می شود که در این مقاله دو بخش نخست مورد جزء نگری قرار گرفته است. این پوشاک ویژه زنان درباری و افرادی از طبقات بالای اقتصادی و اجتماعی عصر صفویه است که بر دیواره-های کاخ نقش گردیده. فاخر بودن لباس ها، تزئینات و جواهرات مورد استفاده و طبیعتا اهمیت افراد نقاشی شده، دلیل بر این مدعاست.



مقدمه

کاخ چهلستون اصفهان ازجمله بناهای مهم عصر صفویه به شمارمیرود. این بنا نه تنها از لحاظ معماری و تزئینات متنوع دیواری مانند گچ بری و آیینه کار حائز اهمیت است، بلکه پیکره نگاره¬های نقش بسته بر دیوار کاخ قابل تأمل میباشد. این پیکره نگاره¬ها از دو جهت: شیوه های نقاشی و شکل پوشاک میتواند مورد بررسی واقع شود که بخش دوم یعنی پوشاک موضوع بحث این مقاله است.

پوشاک هر عصر نماینده فرهنگی آن دوره به شمار میرود و به ما کمک میکند اطلاعات دقیقی در زمینه-های اجتماعی، سیاسی ، صنایع دستی و حتی اعتقادی به دست آوریم و به نمودهای فرهنگی آن عصر دست یابیم.

به گفته بسیاری از مورخان و اندیشمندان، عصر صفویه نقطه عطفی از لحاظ فرهنگ و تمدن میان دوره-های قبل و بعد از خود به شمار میرود. تاثیرات این تحول در دوره های بعد و حتی تا به امروز به جای مانده است.

طبقات مختلف اقتصادی و اجتماعی در عصر صفویه پوشاک متفاوتی به تن میکردند. این تفاوت در پوشاک مردان که موقعیت شغلی و اجتماعی متنوع تری نسبت به زنان داشتند بیشتر قابل رویت است. اما آنچه در پوشاک زنان تمایز در اقشار مختلف ایجاد میکند استفاده از پارچه¬های مجلل، تزئینات فاخر بر روی لباس و زیور آلات مورد استفاده پوشندگان بوده است. بیشتر افرادی که بر روی دیواره های کاخ چهلستون موضوع نقاشی واقع شده¬اند افرادی هستند که به نوعی با دربار رابطه داشته و در نتیجه از طبقات بالای اجتماعی به شمار میروند. آنچه در این مقاله مورد بررسی واقع شده لباس طبقات وابسته به دربار است. لباسی که زیبا و مجلل به چشم میآید و قطعات مختلفی را مانند چادر، روسری، نیم تاج، قبا، نیم تنه، شلوار و.... شامل می-شود که در متن توضیحاتی درباره هر تکه آورده شده است. این توضیحات دریافت نگارنده مقاله از نقاشی هاست. چرا که علی رغم جستجوی بسیار هیچ منبع مشخصی در این باره نیافتم و هر آنچه که در کتاب¬های مختلف وجود دارد توضیحاتی کلی درباره پوشاک صفویه است که البته پراکنده و گسترده میباشد و لباس های مختلفی از دوره های متفاوت حکومتی دوران صفویه را شامل میشود.

پرداختن به لباس تمام دوره¬ها کاری گسترده است و در این مقاله نمیتوان به آن پرداخت. به همین دلیل لباس زنان در نقاشی های کاخ چهلستون که باز نمود لباس یک دوره حکومتی است موضوع بحث مقاله واقع شده است.

لازم به ذکر است مهمترین منبع تصویری اینجانب کتاب «دیوار نگاری عصر صفویه در اصفهان» تالیف حسین آقا جانی و اصغر جوانی بوده است و تمام تصاویر مورد استفاده از همین کتاب میباشد.



ضرورت توجه به پوشاک

«پوشاک از راه مجموعه ای از علایم مادی، یک نظام ارتباطی فرهنگی در میان مردم جامعه برقرار میکند. رمزگشایی از این علایم مستلزم درک رفتارها و ارزش های اجتماعی و فرهنگی مردم جامعه است.

در آغاز شکل گیری اجتماعات بشری و در جوامع اولیه، پوشاک جنبه و نقش حفاظتی داشته است. بعدها با توسعه فعالیت های اجتماعی و فرهنگی در جوامع و شکل گیری عقاید دینی- مذهبی در ذهنیت مردم، پوشاک و نوع رنگ و جنس و شکل تن پوش ها نقش فرهنگی یافت و کارکرد اجتماعی و فرهنگی و نمادین آن برجسته تر شد. به طور کلی تن پوش ها نشان دهنده ی پایگاه و منزلت اجتماعی، اقتصادی، مذهبی، شغلی و حال و احوال روحی پوشندگان آن ها و برتابنده تفاوتهای جنسی و سنی و جایگاه و مقام طبقاتی افراد در گروه های اجتماعی و قومی مختلف می باشند. از این رو مطالعه پوشاک مردم یک قوم و جامعه زمینه¬ای ارزشمند در پژوهشهای مردم شناسی به شمار می روند. »

با این توضیحات نگاهی اجمالی به وضعیت اجتماعی و فرهنگی دوران صفویه می اندازیم.



نگاهی به وضعیت اجتماعی- فرهنگی عصر صفویه

«صفویان پاره ای از سنت فرهنگی ایرانی- ترکی میانه و فئودالی بودند که در تمام زمینه ها تحت سیطره روح ایرانی قرا رگرفته بود. دولت صفوی بسیار متمرکز تر از دول پیشین بود، به ویژه در زمان سلطنت شاه عباس اول که در زمان فرمانروایی او صفویه به اوج عظمت و اعتلاء خود رسید. »

«دوره صفویه را باید عهد نگهداشت فرهنگ و حتی صدور فرهنگ و هنر ایرانی دانست، در همین عهد بود که تاورینه و شاردن و رابرت شرلی و پادشاه سیام و ... لباس ایرانی به تن می کردند. نه به جهت استهزاء و مسخرگی بلکه به خاطر آنکه، آنان ایرانیان را مردمانی متمدن و پیشرفته قلمداد میکردند، مردمانی راسخ و ثروتمند، صاحب فضیلت و هنرهای گوناگون و سنتهای زنده.»

«به بیان دیگر عصر صفویه نقطه ی عطفی از لحاظ فرهنگ و تمدن میان دوره¬های قبل و بعد از آن به شمار می آید و مظاهر این تمدن و فرهنگ که یکی از آن ها تن پوش است از همین دوره آغاز می شود و به تدریج تحول مییابد زیرا ارتباط اقتصادی و تجاری با ملل اروپایی از این دوره آغاز می شود و به تدریج در دوره قاجاریه به اوج خود می رسد. در نتیجه تحول تن پوش را در قرون اخیر باید در روابط اقتصادی و تجاری حکومت صفویه با اروپاییان جست و جو کرد. » همچنین دقت در آثاری چون دیوارنگاره های کاخ چهلستون اصفهان ما را با چگونگی تن پوش مردمان آن روزگار آ شنا خواهد کرد.



نقاشی عصر صفویه

«نقاشی ایران در دوره صفویه، ارائه دهنده یکی از صفحات قابل توجه در تاریخ هنر اقوام خاورمیانه و خاور نزدیک بوده و به حق جایگاهی پرافتخار در تمدن هنری جهان احراز کرده است. در قرن شانزدهم میلادی تقریبا در همه شهرهای حکومت صفویه، کارگاه های هنری دایر بود؛ محلی که خوشنویسان، مذهبان و نمایندگان اقوام مختلف ساکن در منطقه تحت حکمفرمانی صفویه به منظور فراهم آوردن نسخه های خطی در کنار هم کار می کردند. »

«از مطالعات و تحقیقات انجام گرفته چنین بر می آید که دیوار نگاره های اصفهان عصر صفویه به سبک ایرانی و نتیجه کار گروهی است که مدیریت و نظارت آن به عهده استادان تراز اولی مانند رضاعباسی بوده و شاگردان و پیروان او در تکمیل آن با وی همکاری می نمودند. »

از آثار به جامانده از این همکاری نقاشی های کاخ چهلستون را می توان نام برد.

«ویژگی های زیبایی شناسی دیوارنگاره های کاخ چهلستون را می توان از دورو یکرد مورد توجه قرار داد:

الف) از رویکرد مواردی مانند طرز تلقی ها، باورها، جهان نگری ها و فضاهای فکری و اندیشه ای که در اصفهان عصر شاه عباس به وجود آمده بود. عالم خیال از مهمترین ویژگیهای زیبایی شناسی مکتب نقاشی اصفهان محسوب می گردد.

ب) از رویکرد ویژگیهای ظاهری (ساختار صوری) مربوط به آثار بخشی از ویژگیهای زیبایی شناسی ظاهری دیوار نگاره های این دوره را می توان چنین بر شمرد:

- حذف پرسپکتیو

- نور یکنواخت در کل تصویر

- توجه اصلی در ترکیب بندی به پیکره های انسانی در حالات مختلف

-توجه به حالت های بیانی پیکره ها

- پرداختن به جزئیات پیکره‌ها»



تاریخچه کاخ چهلستون

«از اقدامات مهم شهرسازی در عصرشاه عباس اول احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغ های متعدد دو طرف آن بود. این باغ در حاشیه میدان نقش چهان شامل باغی قدیمی به نام جهان نما در دل مجموعه باغهای نقش جهان می باشد. شاه عباس با احداث محور چهارباغ، باغ جهان نما را رونق بخشید و در میان آن کوشکی بنا کرد که هسته اولیه¬ کاخ چهلستون محسوب می شود. حدود نیم قرن بعد شاه عباس دوم تصمیم گرفت این کاخ را به کاخ پذیرایی مهمانیان خارجی تبدیل کند و بدین منظور کاخ را توسعه داد.

سال ساخت کاخ چهلستون به موجب اشعاری که در جبهه های تالار از زیر گچ خارج شده، به حساب حروف ابجد سال 1057 ق است. البته به گفته کریم پیرنیادر کتاب سبک شناسی معماری ایران باغ چهلستون طرح شاه عباس اول بود. در زمان شاه عباس دوم گسترش یافته و تالارها وایوان هایی به آن افزوده شده است.

عمارت چهلستون در واقع دارای 20 ستون می باشد که 18 ستون آن نگهدارنده سقف ایوان سرپوشیده عمارت می باشد و دوتای دیگر در جلوی تالار بعدی قرار دارد. در ایوان غربی نقاشی هایی به سبک ا یرانی وجود داشته که بعضی از آن ها باقی مانده اند. اما آنچه در این ایوان قابل توجه است اصالت سبک رضاعباسی در برخی از نقاشی های آن است. »



انسیه کریمیان