چنانکه می‌دانیم مبنای سینما و بخصوص سینمای داستانی، فیلم مستند و سینمای مستند می‌باشد چرا که در یک سینمای حساب شده و با پشتوانه، حدود ۸۵ درصد آن علم و فرهنگ و ۱۵ درصد باقیمانده سهم خلاقیت و هنر فیلمساز می‌باشد. بنابراین اساس یک سینمای جدی و پایدار «تحقیق، پژوهش، علم و آگاهی» خواهد بود. طبیعی است که این موارد در سینمای مستند بیشتر مورد نیاز است. در این شرایط جا دارد به این نگاه هوشمندانه علامه جعفری (ره) بپردازم. ایشان هنر را در کل به دو نوع «پیشرو» و «پیرو» تقسیم می‌کند. بنا به این نظر، در ادبیات داستانی و مخاطب سینما نیز این اصل مهم، ساری و جاری است. از این رو، در سینما و سینمای مستند نیز فیلم پیشرو و فیلم پیرو داریم. نظر علامه آن است که اگر اثر هنری (فیلم) تنها جلب توجه کند یا احیانا تصویر واقعیت باشد آن اثر پیرو است چون کمک خاصی به مخاطب نمی‌کند و تنها جلب توجه، هدف فیلمساز بوده است. علامه جعفری، مصداق این نوع آثار و این گونه سازندگان را این شعر مولوی می‌دانند:

از برای آنکه گویندت زهی    بسته ای بر گردن جانت زهی

نظر اندیشمندان سینمای مستند آن است که اگر فیلم تنها به تصویر یک معضل، درد یا زخم اکتفا کند، تنها کار عکاسی یا ثبت موضوع را انجام داده است و نه بیشتر، اما فیلم پیشرو به جهت برخورداری از اشراف و دانش فیلمساز، علاوه بر ثبت و درج تصویر از موضوع و مضمون خود، به تحلیل و چگونگی شکل گیری آن نیز می‌پردازد و قبل و بعد ایجاد پدیده؛ اثرات و انعکاس آن را هم رصد می‌کند. لذا در‌‌نهایت اینگونه اثر راهگشا خواهد بود چرا که علاوه بر ثبت وا قعیت، نگاه هنرمندانه و لطیف فیلمسازرا هم با خود به همراه دارد.
دریک اعلام نظر، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی یعنی جناب آقای میرسلیم در یک همایشی در باره چگونگی تصویر کردن وقایع دفاع مقدس چنین گفته است: ما مشکلی با طرح تلخی‌ها و مصائب و سختی‌های دفاع مقدس و حواشی آن در سینمای مستند یا داستانی نداریم اما به شرطی که این سختی‌ها و مصائب، هنرمندانه تصویر شده باشد. یعنی‌‌ همان نقطه نظر علامه جعفری که هنر (فیلم) پیشرو باید هم درد را مطرح کند و هم درمان را البته در قالب هنرمندانه.
جالب است که در فضای شبه روشنفکری و شاید زاویه نگاه «هنر برای هنر» بعضی‌ها می‌گویند وظیفه ما تنها مطرح کردن معضل و مشکل است و نه نشان دادن راه حل و راهنمایی برای حل آن، در این باب شاید ادبیات فارسی، نمونه و مصداق کاملی باشد برای داشتن هدف و تعهد. شاید این چند بیت گویای مطلب باشد:
از مکافات عمل غافل نشو                                  گندم از گندم بروید جو زجو
***
این جهان کوه است و فصل ما صدا           سوی ما بازمی گردد صدا‌ها را صدا
***
مجلس تمام گشت و به آخر رسید       عمر ما همچنان در اول وصف تو مانده‌ایم

بنابراین بهتر است مبنای سینمای مستند بر روشنگری نقاط کور اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جامعه باشد. لذا لازم است دریک نگرش راهبردی، دایره مضمون یا موضوعی این نوع سینما کنکاش شود تا مجموعه آثار دراین نوع سینما، توازن یا تعادل لازمه را نشانگر باشد.
از جمله این گونه‌ها قابل اشاره است: تاریخی، آئینی، چهره نگاری شخصیت، دفاع مقدس، قوم‌شناسانه، انسان‌شناسانه، اجتماعی، ادبی، طبیعی، انقلاب اسلامی، علمی، دفاعی، فناورانه، مفاخر، نخبگان، دستاوردهای و...
شاید در میان تمامی این گونه‌ها «گونه اجتماعی» بیشترین طرفدار را در میان سازندگان و تولید کنندگان و حتی مخاطبان این نوع سینما داشته باشد. به همین لحاظ لازم است که بحث و تحلیل در باب این گونه فیلمسازی و چند وچون آن در فضاهای ملتهب و در شرایط فرهنگی و سیاسی خاص لازم است تا راهگشای نسل جوان مستند ساز کشورمان واقع شود.