هنر نیوز - تن پوش هایی چندلایه و دوخته شده از پارچه های مجلل

تن پوش هایی چندلایه و دوخته شده از پارچه های مجلل

تن پوش هایی چندلایه و دوخته شده از پارچه های مجلل از مشخصه لباس زنان در عصر صفوی است.
لباس از جمله عناصر فرهنگی است که برای هرملتی علاوه بر جنبه حفاظتی جایگاه اعتقادی نیز دارد. لذا بررسی پوشاک هر دوره کمک می کند ارزش های فرهنگی- اجتماعی آن دوره شناسایی و معرفی شود. برای رسیدن به این منظور یا باید از موزه ها کمک گرفت، یا کتب تاریخی و سفرنامه ها و یا نقاشی های بجا مانده از آن عصر.
در این مقاله (که در دو بخش تنظیم شده و این بخش دوم است) سعی شده است مصادیق و نمودهای لباس زنان صفویه در نقاشی های کاخ چهلستون بازخوانی، بازنویسی و شناسانده شود. برای رسیدن به این نقطه هدف توضیحاتی درباره «تاریخچه کاخ چهلستون» که بدنه فیزیکی نقاشی ها به حساب می آید و «نقاشی عصر صفویه» که جایگاهی پرافتخار در تمدن هنری جهان دارد، آورده شده و انواع پوشاک عصر صفویه از نظر اجتماعی که شامل پوشاک درباریان، دراویش، تجار وارامنه می باشد، مورد بررسی واقع شده است. در ادامه بااستناد به نقاشی های کاخ چهلستون پوشاک زنان به سه بخش سربند، تن پوش و پاپوش تقسیم می شود که در این مقاله دو بخش نخست مورد جزء نگری قرار گرفته است. این پوشاک ویژه زنان درباری و افرادی از طبقات بالای اقتصادی و اجتماعی عصر صفویه است که بر دیواره-های کاخ نقش گردیده. فاخر بودن لباس ها، تزئینات و جواهرات مورد استفاده و طبیعتا اهمیت افراد نقاشی شده، دلیل بر این مدعاست. حال بخش دوم این مقاله را با هم می ‌خوانیم.
پوشاک در دوران صفویه
«پوشاک صفویان در قرن 16 م. را به طور کلی می توان متشکل از تن پوش هایی چندلایه و دوخته شده از پارچه های مجلل دانست که انواع پوشش سر، جواهر، زینت آلات و سایر تزئینات نیز همراه با آن بود.»
با دقت در آثار به جامانده از دوران صفوی می توان به جایگاه اجتماعی نابرابر مردم وبه تبع آن استفاده از پوشش های مختلف در هر طبقه، پی برد. پوشاک صفویه از نظر تقسیم بندی اجتماعی مردم، به چهارطبقه قابل تقسیم است: پوشاک درباریان، پوشاک تاجران و بازرگانان، پوشاک دراویش و پوشاک ارامنه که اشاره¬ای کوتاه بر لباس هر قشر می اندازیم.
«شاه عباس صفوی در مواقع رسمی و کار لباس زیبایی می پوشید که از چند تکه تشکیل شده بود که عبارتند از کلاه عمامه¬ای شکل، پیراهن زیر، پیراهن رو، شال کمر، شلوار، کفش، تزئینات آرایشی، زینت آلات وجواهر آلات مانند تاج و گردن بند او پارچه ای به عرض یک متر و طول 4 تا 5 متر از پارچه اطلس یا ابریشم منقوش به عنوان کلاه به دور سر می بست و حالتی طبقه طبقه به آن می‌‌داد. در جلوی این سرپوش تزئینات مختلفی قرارداده می شد. او ازجورابهای کتانی و یا پشمی استفاده می کرد و پیراهن او دارای یقه مایل بود و قد آن تا حدود ران می رسید. شلوار شاه عباس از یک میانساق و دوساق تشکیل شده و کمر آن لیفه ای و دارای گشادی متوسط بود. جلیقه شاه عباس پوششی جلو باز و راسته بوده است. قد آن تا حدو زیر کمر و بدون آستین دوخته می شده. دور تا دور یقه و قسمت سرشانه از نوارهای پهنی از پوست تزئین می گردیده است.»
لباس بانوان دربار نیز شامل تاج، روسری دنباله دار، چادر، قبا، پیراهن بلند، د ستمال وزیورآلات می‌باشد که به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.
«تاجران و بازرگانان نیز در عهد صفویه لباس مخصوص خویش را داشتند که شامل پیراهن زیر، بالاپوش، شال کمر، جوراب، کفش و تزئینات گوناگون بوده است. تمام قسمت های پوشاک در این دسته از مردم مانند بقیه بوده است بجز بالا پوش و نوار سرشانه و کیسه های مختلف که به توضیح آن می پردازیم. بالا پوش پارچه ای مربع شکل بوده که روی شانه می انداختند و گوشه آن را در جلوی سینه به یکدیگر گره می زدند. نوار سرشانه به صورت پهن واز پارچه های رنگی تهیه می‌گردیده است. این نوار را روی سرشانه راست انداخته و در ناحیه کمر طرف چپ با قلاب های تزئینی به یکدیگر متصل می کردند. کیسه ها در اندازه های کوچک و بزرگ بوده است. آنان این کیسه ها را برای نگه داشتن پول و یا مهره های مختلف دادوستد می دوختند که بیشتر ازپارچه های اطلس و ابریشمی تهیه می گردید.»
«در اویش نیز که قشر خاصی از مردم را در دوره صفویه به وجود می آورند پوشاک خاص خود را داشتند که شامل بالا پوش، کلاه، پیراهن، شال کمر و کیسه دراویش بوده است. بالا پوش دراویش پارچه ای مربع شکل به طول و عرض 3 متر بوده است که آن را روی شانه و بازوها رها می نمودند و شب هنگام آن را روی خود می انداختند و می خوابیدند.
پیراهن رو در اویش دوران صفویه یقه گرد داشته با چاکی در جلو دوریقه و چاک جلو و همچنین دور آستین آن را برای استقامت بیشتر نوار دوزی می کردند. درویشان کیسه ای به شکل مربع یا مستطیل داشته اند که از پشم تهیه می گردیده است. آنان این کیسه را روی شانه انداخته و در آن لوازم خود را قرار می دادند.»
ارامنه اصفهان نیز پوشاک مخصوص به خود داشتند و زنان و مردان ارامنه لباس متفاوتی از یکدیگر به تن می کردند که این جا به دلیل نزدیکی بحث به لباس زنان ارمنی اشاره می کنیم. «زنان ارمنی همه سرپوش داشتند و حتی دهان شان را هم می بستند. لباس های آنان عموما بلند بود و چند نوع داشت که هم روپوش بود و هم زیرپوش. از جمله روپوش ها، ارخالوق، چوچیک و گوگنتس بود. آن ها بر سرشان یک دستمال بزرگ می بستند که آن را لاچیک می گفتند. لباس های دختر، عروس وزن مسن با هم تفاوت هایی داشت. دختر وقتی نامزد می شد، باهمان سرپوش دهانش را کمی می بست واز دستمال مخصوص استفاده نمی کرد و عموما لباس های گلدار و قرمز و قشنگ می پوشید. ولی وقتی عروس می شد، لباس هایش کمی عوض می شد و هنگامی که به پیری می رسید، لباس های تیره رنگ می پوشید. به کفش های مخصوص زنان ماشیک می گفتند. که پاشنه نداشت و مثل دمپایی بود. از جنس چرم انتخاب می شد و نوک تیز و برگشته داشت. در تابستان هم کفش سبک تری می پوشیدند که آنرا سور می گفتند و روی آن را با نخ پنبه ای قلاب دوزی می کردند.»
سربند و پوشاک زنان صفویه در نقاشی های کاخ چهلستون
برروی دیوارهای نقاشی شده کاخ چهلستون تصاویر زیبایی وجود دارد که با دقت در آن ها می توان اطلاعات دقیقی از لباس صفویان به دست آورد. تصاویر رنگی دیواره های این کاخ کمک می کند تا علاوه بر فرم و اجزاء لباس، طرح و جنس آن را نیز مورد توجه قرار داد. نقاشی های کاخ چهلستون علاوه بر آن که جهت مستند ساختن البسه در دوران صفویه اهمیت ویژه¬ای دارد، در نشان دادن چگونگی پوشیدن قسمت های مختلف لباس نیز مفید هستند. به طور کلی پوشاک زنان صفویه به سه بخش قابل تقسیم است : تن پوش ، سرپوش و پاپوش که هر یک از این بخش ها خود زیر مجموعه هایی را شامل می شود که اول اینجانب به بحث در دو بخش می پردازم.
الف) سرپوش
سرپوش زنان صفویه شامل سه قطعه: نیم¬تاج، روسری دنباله دار و چادر است.
با دقت در نقاشی های کاخ چلهستون در می یابیم که نیم تاج یا به عبارتی دستمال سر بانوان صفویه شامل تکه پارچه¬ای می شود که آن را دور سر و بالای پیشانی می بندند و در پشت سر دنباله آن را گره می زنند. نکته قابل توجه رنگ نیم تاج است که در تمام نقاشی ها طلایی بوده و گاهی رگه هایی به رنگ قرمز در آن نمایان می گردد. این تاج یا دستمال سر در قسمت بالای پیشانی نوک تیز و مثلثی شکل است و احتمالا به وسیله نوعی آهار یا استفاده از سجاف آن را صاف، و بدون اینکه پائین یا روی موها بیفتد نگه می داشتند. بعضی زنان نیز این تاج را از پشت سر گره نمی زدند بلکه با دستمال باریک دیگری آن را نگه می داشتند ودنباله آن را آویزان می کردند. شیوه گره زدن تاج سر بدین شکل بوده که فقط یک طرف از دنباله تاج به صورت حلقه در می آمده و طرف دیگر صاف و آویزان بوده است.
به نظر می رسد زنان صفوی برای نگاه داشتن چادر برروی سرشان از نیم تاج کمک گرفته اند تا چادر بر سر آنان ثابت بایستد.
زنان صفویه در نقاشی های کاخ چهلستون هر گاه تمایل به استفاده از روسری دارند و به دور از چشم مردان هستند، از چادر استفاده نمی کنند؛ بلکه بخشی از موهای جلوی سر خود را بالای سرجمع کرده، روسری را با استفاده از این بخش برآمده مو، روی سرنگه می دارند یا دستمالی دور پیشانی و سر خود میپیچند. و از این طریق روسری شان را ثابت می کنند. این روسری کوتاه نیست و تا حدود باسن و زانو می رسد. بعضی زنان نیز برای نگه داشتن روسری از نیم تاج استفاده می کنند. این روسری در تمام نقاشی ها رنگ خردلی دارد.
از سرپوش زنان صفوی آنچه بیش از همه جلب توجه می کند چادر آن¬هاست. این چادر در بیشتر موارد ساده و به رنگ های سفید، قرمز و سبزاست. اما هر گاه چادر در طرح دار می شود زمینه آن سفید و دارای طرح هایی به رنگ های آبی و قرمز می شود.
بعضی زنان که به نظر می رسد ازموقعیت بهتری در دربار برخوردارند چادر مستطیل شکل خود را در قسمت پایین با رنگ طلایی تکه دوزی کرده اند و یک تکه باریک پارچه به آن افزوده¬اند: چادر مستطیل زنان از بالا به وسیله نیم تاج برروی سرنگه داشته می شود و بقیه آن آویزان است. برخی زنان چادر را در قسمت پشت بدن آویزان می کنند و برخی که تمایل به حفظ حجاب بیشتری دارند یک طرف آن را از جلوی سینه و شانه راست گذرانده. و باقیمانده را از شانه چپ به پشت بدن می اندازند. «پوشاک زنان در دوره صفوی بستگی به مقام و ثروت همسران شان داشت. اما در ظاهر در یک عنصر اصلی با هم تفاوتی نداشتند و آن چادر بود. البته در این زمینه نیز تفاوت در جنس چادر بوده است که افراد متول از جنس بهتر و گران قیمت تری استفاده میکردند.» زنان در تمام تصاویر موهای خود را بافته یا به صورت فرشده از دو طرف صورت و بیرون از چادر در قسمت جلوی بدن آویزان کرده اند.
ب) تن پوش
آنچه از توجه در نقاشی های کاخ چهلستون در زمینه تن پوش زنان صفویه به دست می آید این است که تن پوش آنان شامل پیراهن، قبا، نیم تنه، شلوار، و شال کمر می شود.
پیراهن زنان با یقه هفت بسته و رنگ های مشکی، قهوه ای روشن و سبز، تا ساق پا می رسد. جلو باز بوده و در بعضی موارد دور یقه و لجاف آن با نوار یا یراق طلایی تزئین شده است. دکمه¬های این پیراهن نیز طلایی و گرد میباشد. و آستین های آن از زیر آستین قبا در ناحیه مچ بیرون آمده است. به نظر اینجانب احتمالا این پیراهن در قسمت بالا تنه تنگ بوده چرا که فاصله دو دکمه به صورت دو هلال کوچک باز، و بدن نمایان است. این پیراهن ساده و در ناحیه مچ دست از قبا که برروی آن پوشیده می شود گشادتر بوده است.
زنان صفوی قبا را روی پیراهن می پوشیدند قد قبا بلندتر از پیراهن و تا بالای مچ پا می رسد. قبا یک تکه بوده و بدون اینکه در کمر برش بخورد در قسمت پایین کمی گشادتر شده تا آزادی حرکت وجود داشته باشد. یقه قبا هفت و بازی آن تا سینه می رسد. قبا دارای یقه ای برگردان بصورت آرشال و در تما م موارد این برگردان طلایی رنگ است. قبای زنان صفوی در نقاشی های کاخ چهلستون اصفهان به رنگ های مختلف مانند قرمز، خردلی، طلایی، قهوه¬ای و ... در بعضی موارد طرح دار است. این قبا جلو باز بوده و تا کمر حدود 3 دکمه دارد از برگشتگی روی قبا به پشت و نمایان شدن پشت قبا در برخی نقاشی ها می توان دریافت قبا دارای آستری به رنگ روشن بوده است. قبا در یک نمونه از نقاشی های کاخ چهلستون دارای یقه¬ای دلبری و تعداد دکمه بیشتری تا کمر دارد.
یراق طلایی فقط دور یقه نمایان است و قسمت جلوی لباس ساده با دکمه هایی طلایی است.
بعضی زنان برروی قبای خود از نیم تنه استفاده می کردند. نیم تنه در نقاشی ها به سه صورت وجود دارد. نیم تنه با آستینی به بلندی قبا است. که آستین پیراهن از زیر آن کاملا مشخص است. یقه نیم تنه هفت، با دالبری طلایی رنگ و طرح دار در برگردان است. این نیم تنه دارای شش دکمه طلایی تا ناحیه کمر بوده و در لبه پایین با نوار یا یراقی طلایی و طرح دار تزئین گردیده است.
در یک شکل ؛ نیم تنه زرشکی رنگ و دارای آستین کوتاه است. یقه آن چپ و راست باز و بلندی آن تا باسن کوچک می رسد. زیر سینه، لبه پایین و روی بازوی حلیقه با نوار طرح دار طلایی تزئین شده است.
درشکل دیگر ؛ نیم تنه رنگی متفاوت از تمام رنگ های لباس زنان صفوی. این رنگ یاسی است که در دیگر نقاشی ها مشاهده نمی شود. آستین این نیم تنه کوتاه است. یقه برگردان دالبر طلایی دارد و قد آن به باسن کوچک می رسد. نکته جالب توجه تعداد و شکل بستن دکمه های این نیم تنه است . دکمه های طلایی به ردیف، تا کمر می رسد اما سه در میان بسته شده و بقیه به عنوان تزئین کار شده است . دم آستین، روی باز و لبه پایین جلیقه با یراق تزئین گشته و قدری تنگ است که فاصله بین دو دکمه بازو پیراهن زیر قابل مشاهده است. نکته دیگر در لباس این زن شکل پیراهن زیر آن می باشد که با بقیه نقاشی ها فرق دارد. پیراهن او دارای یقه ای گرد و جلو بسته است.
زنان در زیر لباس های خود شلواری به پا می کنند که قد آن به مچ پا می رسد و دم پای آن طرح دوزی یا نوار دوزی شده است. به دلیل بلندی پیراهن و قبا گشادی شلوار نمایان نیست اما به نظر می رسد گشاد نباشد چرا که در شکل در مقایسه با پیراهن و قبا تنگ می نمایاند.
زنان برروی قبا یا نیم تنه خود شال کمر می بستند. این شال تکه مستطیلی بلند و به رنگ های قرمز، قهوه ای و بیشتر طلایی بوده و در بعضی موارد به صورت دو رنگ مشاهده می شود. و قابل ذکر است بعضی زنان از پارچه طرح دار استفاده می کردند. اما رنگ پارچه طرح دار از 2 رنگ تجاوز نکرده و به صورت هماهنگ با یقه قبا، دکمه¬ و شلوار انتخاب شده است. شال بیشتر در وسط و زیردکمه¬های قبا و گاهی در پهلو گره خورده است. گرهی که خیلی محکم نبوده و به شکل های مختلف نمایان است. اگر گره معمولی بوده دنباله آن تا حدود باسن کوچک آویزان شده است.
تزئینات مورد استفاده زنان در نقاشی ها دستمال دست، چند ردیف گردن بند طلا و گردن بندهایی با نگین های گردرنگی، همچنین دستبند و مچ بند پا می باشد که به نسبت موقعیت اقتصادی آنان ردیف گردن بندها بیشتر شده و تا 5 ردیف هم می رسد. هم چنین در تصاویر مشاهده می شود زنان وقتی روسری و چادرشان را کنار گذاشته و خلوت گزیده¬اند، از ردیف مروارید برای بستن موهای خود بر بالای سر و تاج کوچکی جهت تزئین موها استفاده کرده اند.

نتیجه
به زغم نگارنده این مقاله لباس زنان در نقاشی های کاخ چهلستون به سه دلیل از ابتهت و زیبایی خاصی برخوردار ا ست. دلیل اول این که این زنان از کاخ نشینان و طبقات مرفه اجتماع هستند و همان گونه که انتظاری می رود از لباس هایی فاخر استفاده کرده اند. دلیل دوم مهارت نقاشان دیواره¬های کاخ است که لباس ها را بسیار زیبا، با در نظر گرفتن چین¬های آن در حالت¬های مختلف بدن و طرح پارچه¬ها نقاشی کرده اند. و دلیل سوم شکوفایی صنعت پارچه بافی در دوران صفویه است که از رشد و رونق این صنعت لباس های فاخر و زیبایی بر تن پوشندگان آن می بینیم.
لباس هایی که ذیل عناوینی چون نیم تاج، روسری دنباله دار، چادر، پیراهن، قبا، نیم تنه، شلوار و شال کمر خلاصه میشود و نماینده سنت و فرهنگ آن عصر به شمارمی‌روند. سنتی که روح ایرانی را به نمایش گذاشته و گستراننده فرهنگی است که به شهادت سیاحانی چون شاردن و تاورنیه دارای عظمت و شکوه ایرانی است.

انسیه کریمیان