كتاب «انديشه‌هاي سياسي آيت‌الله ميرزا محمدحسين نائيني» نوشته عباس حيدري بهنوئيه، تهيه شده توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي و پژوهشكده علوم و انديشه سياسي از سوي موسسه بوستان كتاب تجديد چاپ شد.
به گزارش هنر نيوز به نقل از ايبنا، اثر حاضر، انديشه‌هاي فقيه بزرگ اسلامي، آيت‌الله نائيني را در حوزه سياست و در پنج فصل مي‌كاود.
با آغاز دوره غيبت كبري (329 هجري قمري) شيعه با مشكلات زيادي روبه‌رو شد. اصل بسيار محكمي كه به طور ارتكازي اكثر شيعيان را راهنمايي مي‌كرد، اين بود كه چون معصوم(ع) حضور آشكاري ندارد، پس همه درها بر روي ما بسته است. پي‌آمد اين اصل ارتكازي در شيعه، حيراني همه جانبه‌اي بود كه به واسطه غناي ذاتي منابع شيعه و مجهز بودن آن به ابزار تئوريكي در قالب اجتهاد، بسياري از ابعاد آن به زودي مرتفع شد.
متخصصان متعهد خط توليد افكار كلامي، فقهي، تفسيري و غيره را به زودي راه انداختند و انديشه‌هاي نابي در اين زمينه‌ها، ظهور و بروز يافت. خط توليد افكار سياسي، اما ديرتر راه افتاد و از جمله در عرصه فقه سياسي در زمان غيبت از جمله مباحث حكومتي و جهاد ابتدايي، به سمت زنده كردن مباحثي چون تقيه و غيره حركت كرد و هم و غم آن به تكيه بر حداقل‌ها در حفظ شيعه معطوف شد.
به طور كلي، مي‌توان ادعا كرد كه در خط اصلي نظريه‌پردازي در مورد قدرت سياسي و مباحث مربوط به آن تا قبل از نائيني، يك‌نواختي حاكم است، اما با ورود نائيني به حوزه نظريه‌پردازي سياسي به تدريج گفتمان عدم تعطيل حكومت در زمان غيبت قوت گرفت.
تاملات نائيني در حوزه سياست، اغلب از منظر فقهي صورت گرفته است. ورود جدي وي به اين حوزه، قوت و توانايي گفتمان اصولي را در مقابل گفتمان اخبار آشكار كرد. نائيني در شيوه برخورد با مدنيت غربي و مفاهيم نوظهور در گفتمان غربي روشي را برگزيده كه به او امكان مواجهه فعال را مي‌دهد. لذا وي به دامن تقليد محض از غرب يا انكار مطلق دستاوردهاي بشري نيفتاد و هرگونه پذيرش يا طردي را در چارچوب انديشه شده‌اي صورت داد. براي نمونه، نظام مشروطه را به‌گونه‌اي تلقي كرده كه در ذيل حكومت شورايي قرار گيرد، براي ترجمه مفهوم قانون اساسي در گفتمان غربي از تمثيل رساله عمليه استفاده كرده و هركدام از آزادي و مساوات را نيز به‌گونه‌اي ترجمه كرده است كه برخلاف ديدگاه فقهي نباشد.
بنابر نظر نويسنده كتاب، ممكن است تحليل و شفاف‌سازي مفاهيم از سوي نائيني با كاستي‌هايي مواجه باشد، ولي منظري كه او در برخورد با مفاهيم نوظهور اتخاذ كرده، مي‌تواند براي جامعه امروز ما مفيد باشد، زيرا ما مي‌توانيم با برخورد اكتشافي و شفاف‌سازانه، بخش عظيمي از اختلافات ناشي از ابهام مفاهيم و مقولات سياسي را در جامعه خودمان برطرف سازيم و با برقراري عدالت در حوزه واژه‌ها و مفاهيم، زمينه بسط عدالت را در ساحت اجتماعي فراهم سازيم.
با توجه به اهميت و فايده‌اي كه شيوه نائيني در برخورد با مسائل جديد دارد، لازم است پژوهش‌هايي درباره آن صورت گيرد. پژوهش حاضر با توجه به اين پيش‌فرض كه هرگونه تحليل و نقدي از يك موضوع منوط به توصيف مناسبي از موضوع است، به توصيف انديشه سياسي نائيني پرداخته است.
در فصل نخست پس از نگاهي كلي به مجموع تاملات نائيني در حوزه سياست، به نظر رسيد صبغه فقهي اين تاملات پررنگ‌تر است، لذا فصل بعدي اغلب اين جنبه را مورد تاكيد قرار مي‌دهد. در فصل دوم به اصول فقه سياسي و در فصل سوم به عقلانيت حاكم بر فقه سياسي توجه شده است. در فصل چهارم فرضيه‌هاي آشكار نائيني در حوزه سياست سامان‌دهي شده‌اند.
آنچه در فرآيند پژوهش به دست مي‌آيد، اين است كه شناخت انديشه سياسي نائيني به شناخت مبناي وي در امور حسبيه بستگي دارد و نائيني براي مشروعيت بخشيدن به نظام مشروطه، يكي از باب‌هاي مهم را باب امور حسبيه مي‌داند. با توجه به محور بودن مفهوم امور حسبيه در دستگاه مفهوم نائيني، مي‌توان بيشتر تاملات وي را در حوزه سياست كه در ظاهر رنگ و روي فلسفه سياسي دارند، به تاملات با صبغه فقه سياسي تحويل كرد.
مرحوم آيةالله ميرزا محمدحسين نائيني در سال 1277 هجري قمري در نائين از توابع اصفهان ديده به جهان گشود. پدر او ميرزا عبدالرحيم از سه عنصر دانش، تمكن مالي و موفقيت اجتماعي برخوردار بود. همين امر به علاوه نبوغ ذاتي و عشق‌ورزي نائيني به دانش، زمينه‌اي را فراهم كرد تا او تحصيلات مقدماتي را در نائين آغاز كند و مدارج علمي را يكي پس از ديگري پشت سر بگذارد تا جايي كه پس از 17 بهار از زندگي او، حوزه درس نائين نمي‌توانست عطش علمي او را پاسخ دهد. سرانجام، وي به سال 1290 هجري قمري نائين را به قصد حوزه بزرگ اصفهان ترك كرد.
مرحوم نائيني پس از عزيمت به اصفهان و قرار گرفتن با حمايت شيخ محمدباقر اصفهاني، به مدت هفت سال از محضر درس بزرگان حوزه اصفهان استفاده برد، اصول فقه را نزد ميرزا ابوالمعالي كلباسي و فلسفه و كلام را نزد شيخ جهانگير قشقايي، شيخ محمدحسين هزار جريبي و آقا نجفي اصفهاني فرا گرفت. استاد او در فقه شيخ محمدباقر اصفهاني بود. نگاهي اجمالي به استادان نائيني در اصفهان، گوياي اين مطالب است كه نائيني پايه‌هاي علمي خود را در نائين به خوبي استحكام بخشيده بود كه مي‌توانست از مكتب درسي اين وزنه‌هاي علمي استفاده شايسته‌اي ببرد.
اگر مروري كلي بر زندگي نائيني داشته باشيم و آن را در پرتو انديشه‌ورزي در سياست مورد توجه قرار دهيم، خواهيم ديد كه نائيني در نائين زندگي آرامي داشت، اما هنگامي كه به اصفهان وارد مي‌شود اگرچه شاهد درگيري‌هاي مجتهد نامي اصفهان مرحوم حاج شيخ محمدباقر و فرزندش آقانجفي با حكومت وقت به خصوص ظل‌السطان است، اين مشاهدات آرامش او را برهم نمي‌زند و او را به كنش اجتماعي يا سياسي قابل ملاحظه يا نوشت كتاب و مقاله در مورد سياست وادار نمي‌كند. نائيني بعد از ورود به عراق و قرار گرفتن در رديف شاگردان ميرزاي شيرازي، به تدريج وارد جريان‌هاي سياسي مي‌شود، به گونه‌اي كه در نهضت تنباكو در كنار ميرزاي شيرازي، در نهضت مشروطه در كنار آخوند خراساني، در جهاد بر ضد بيگانگان در كنار عبدالله مازندراني و در نهضت اسلامي ملت عراق همگام با سيد ابوالحسن اصفهاني بود. در اين جاست كه نائيني به توليد انديشه سياسي مي‌پردازد و كتاب «تنبيه‌الامه» را مي‌نويسد. گويند وي پيش‌تر براي جلوگيري از تحريف نهضت تنباكو، به دوست خود شيخ حسن كربلايي توصيه كرده بود تا «تاريخ دخانيه» را بنويسد و نهضت اسلامي تنباكو را تشريح كند. خود نيز تنبيه‌الامه را براي جلوگيري از تحريف نهضت مشروطيت نوشت. پس از انحراف مشروطيت، زندگي نائيني ناآرام‌تر شد، ولي وي انديشه سياسي جديدي را توليد نمي‌كند.
انديشه‌هاي آيةالله نائيني در حوزه سياست، تاثير قابل ملاحظه‌اي بر ذهن و زبان انديشوران پس از وي بر جاي گذاشته و هم اكنون نيز فوايد بسياري براي جامعه ما دارد. نائيني قبل از هرگونه بحثي در مورد مناسبات قدرت سياسي، وجهه همت خود را به رفع ظلم از ساحت مفاهيم و واژه‌هاي مورد استفاده در حوزه سياست معطوف كرده و سعي كرده تا اندازه‌اي مفاهيمي مانند آزادي، مساوات، قانون اساسي، مجلس و غيره را شفاف سازد و آنها را به گونه‌اي در نظر بگيرد كه با آموزه‌هاي ديني سازگار باشد.
اثر حاضر، در پنج فصل «زندگي و زمانه آيت‌الله نائيني، كليات، عقلانيت و فقه سياسي، اصول و قواعد فقه سياسي و همچنين مولفه‌ها و عناصر انديشه سياسي نائيني» را بررسي كرده است.
چاپ دوم كتاب «انديشه‌هاي سياسي آيت‌الله ميرزا محمدحسين نائيني» در شمارگان 800 نسخه، 160 صفحه و بهاي 27000 ريال راهي بازار نشرشد.
