بیست‌ونهمین جشنواره بین‌المللی فیلم فجر با حال و هوای متفاوتی برگزار می‌شود. جشنواره‌ای که از همین امروز هم فهرست آثار متقاضی حضور در‌ آن جذاب و کنجکاوی‌برانگیز است. در میان فهرست رنگارنگ از آثار کارگردانان سه نسل سینمای پس از انقلاب که موضوعات و ژانرهای متنوعی را نیز شامل می‌‌شود درخشش نمایندگان ژانر تاحدودی فراموش شده دفاع مقدس، قابل توجه است. بنابر فهرست ابتدایی منتشر شده از فیلم‌های متقاضی حضور در جشنواره امسال، 9 فیلم بطور مستقیم و یا غیرمستقیم با 8 سال دفاع مقدس ارتباط مضمونی دارند که این آمار جهشی امیدوار کننده در مسیر احیای تنها ژانر بومی سینمای ایران محسوب می‌شود. آنچه در ادامه می‌آید مروری است بر داستان و حال و هوای این آثار به انضمام مقایسه‌ای آماری پیرامون حضور فیلم‌های دفاع مقدسی در دوره های برگزاری شده جشنواره فیلم فجر در دهه هشتاد. نکته قابل ذکر دراین گزارش اینکه ارتباط مضمونی با «دفاع مقدس» محور گزینش آثار بوده‌است نه ارتباط روایی مستقیم.



از رکود دهه هفتاد تا یک اوج زودگذر

ژانر دفاع مقدس بی‌تردید تنها ژانر بومی و یا حتی به تعبیری تنها ژانر قابل طرح در تولیدات سینمایی پس از انقلاب است. ژانری که قواعد خود را از دل تولیدات نسل‌های مختلف سینماگران بازشناخت و قابل تعریف شد. این گونه اما پس از پایان دوران جنگ و فروکش کردن الزام پرداخت تبلیغی به آن کم کم رنگ فراموشی به خود گرفت و به‌رغم تولید گاه‌به‌گاه فیلمی در این حوزه، از دهه هفتاد به این سو هیچگاه رنگ و بوی یک جریان پویای سینمایی را نداشت. مروری بر فیلم‌ها حاضر در دوره‌های مختلف جشنواره فیلم فجر که به د‌رستی بعنوان متر و مقیاس داوری تولیدات سینمای ایران در هر سال شناخته می‌شود، موید این واقعیت است. به‌عنوان نمونه اگر جشنواره های برگزار شده در دهه هشتاد را معیار قضاوت پیرامون کیفیت حضور فیلم‌های دفاع مقدسی به جشنواره فیلم‌ فجر قرار دهیم به تبع قضاوت روشنی هم درباره جایگاه این تولیدات در جغرافیای سینمای ایران بدست خواهیم آورد. بنابر آمار موجود در دوره بیستم جشنواره فیلم فجر (1380) از میان 21 فیلم حاضر در بخش رقابتی جشنواره تنها دو فیلم عیسی می‌آید‌ (علی ژکان) و قارچ سمی (رسول ملاقلی‌پور) نمایندگی ژانر دفاع مقدس را عهده‌دار بودند. در دوره بعدی جشنواره یعنی دوره بیست‌ویکم (1381) نیز آمار به همین صورت است؛ از میان 22 فیلم حاضر در بخش اصلی جشنواره و 10 فیلم حاضر در بخش رقابتی فیلم‌های اول و دوم، تنها دو فیلم «نغمه»(ابوالقاسم طالبی) و «گاهی به آسمان نگاه کن»(کمال تبریزی) در روایت خود اشاره‌ای به هشت سال دفاع مقدس داشتند. دوره بیست و دوم جشنواره (1382) اما با یک جهش امیدوارکننده همراه بود و از در میان 34 فیلم بخش اصلی و 19 فیلم اول و دوم آمار فیلم‌های دفاع مقدسی به 7 فیلم رسید؛ فیلم‌های «اشک سرما» (عزیزالله حمیدنژاد)، «تارا و تب توت‌فرنگی»(سعید سهیلی)، «خداحافظ رفیق»(بهزاد بهزادپور)، «دوئل»(احمدرضا درویش)، «گیلانه»(رخشان بنی‌اعتماد)، «مزرعه پدری»(رسول ملاقلی‌پور)، و «وعده دیدار»(جمال شورجه) هفت فیلمی بودند که پرچم سینما دفاع مقدس را در جشنواره بیست و دوم برافراشتند اما این جهش دوام چندانی نداشت.



فراز و فرودی نامحسوس

«جایی برای زندگی» (محمد بزرگ‌نیا)، «غروب‌ شد بیا»(انسیه شاه‌حسینی) و «پیک‌نیک در میدان جنگ» (سيدرحيم حسيني) تنهای فیلم‌های دفاع مقدسی جشنواره بیست‌وسوم(1383) بودند که خبر از بازگشت رکود به جریان فیلسازی دفاع مقدس می‌دادند. سال بعد و در جشنواره بیست‌وچهارم(1384) هم وضع بر همین منوال بود و سه فیلم «به نام پدر»(ابراهیم حاتمی‌کیا)، «شب بخیر فرمانده»(انسیه شاه‌حسینی) و «پروانه‌ای در مه»(محمدجواد كاسه‌ساز) تنها نمایندگان سینمای جنگ در جشنواره بودند. جشنواره‌ای که 24 فیلم در بخش اصلی و 17 فیلم در بخش فیلم‌های اول و دوم آن به رقابت پرداختند. سال بعد اما شاهد شبه موج دیگری در زمینه حضور کمی فیلمهای دفاع مقدسی در جشنواره فیلم فجر بودیم. فیلم‌های «اتوبوس شب»(کیومرث پوراحمد)، «اخراجی‌ها» (مسعود ده‌نمکی)، «مثل یک قصه»(خسرو سینایی)، «دست‌های خالی»(ابوالقاسم طالبی)، «روز سوم»(محمد حسین لطیفی) و «پاداش سکوت»(مازیار میری) 6 فیلمی بودند که در جشنواره بیست‌وپنجم (1385) در میان 28 فیلم بخش اصلی و 16 فیلم اول و دوم، داستانی با هشت سال دفاع مقدس را روایت می‌کردند. اما این موج هم دنباله‌دار نبود و تنها در حد فرازی که مقدمه فرودی نامحسوس بود، باقی‌ماند. در دو دوره بعدی جشنواره یعنی دوره بیست‌وششم(1386) و بیست‌وهفتم(1387) 5 فیلم دفاع مقدسی در جشنواره حضور داشتند. در دوره بیست‌وششم از میان 24 فیلم بخش اصلی و 12 فیلم اول و دوم فیلم‌های «شب حورا»(شهاب ملتخواه)، «ستایش»(محمدرضا رحمانی)، «فرزند خاک»(محمدعلی باشه‌آهنگر)، «در میان ابرها»(روح‌الله حجازی) و «آن مرد آمد»(حميد بهمني) نمانیدگی سینمای جنگ را برعهده داشتند. در این میان درخشش «فرزند خاک» سبب شد بسیاری به احیای سینمای جنگ با ادبیاتی نو و مخاطب‌پسند امیدوار شوند. یکسال بعد و در دوره بیست و هفتم هم فیلم‌های «به کبودی یاس»(جواد اردکانی)، «پنالتی»(انسیه شاه‌حسینی)، «کودک و فرشته»(مسعود نقاش‌زاده)، «آن سوی رودخانه»(عباس احمدي مطلق) و «اخراجی‌ها2»(مسعود ده‌نمکی) یاد دفاع مقدس را در جشنواره زنده نگه داشتند.



در آرزوی موجی نو

از دوره بیست و هشتم(1388) و با تغییر مدیران سینمایی امیدی تازه برای احیای سینمای جنگ شکل گرفت. امیدی که می‌توان آن را ادامه منطقی رویکرد جایگزینی «پرداخت محتوایی» به جای تأکید بر «حضور کمی» دانست. در جشنواره بیست و هشتم اگر تنها 4 فیلم نمایندگی سینمای جنگ را عهده‌دار بودند اما کیفیت این آثار و نیز هم‌زمانی جشنواره با زمزمه‌های احیای جشنواره فیلم دفاع مقدس سبب شد این‌بار نه «شبه موج» که بواقع موجی در دل جریان سینمای دفاع مقدس شکل گیرد موجی که کمترین حاصل آن دست پر جشنواره بیست و نهم در حوزه دفاع مقدس است. فیلم‌های «بیداری‌رویاها»(محمدعلی باشه آهنگر)، «شب واقعه»(شهرام اسدی)، «نفوذی» (احمد کاوری و مهدی فیوضی) و «دموکراسی تو روز روشن»(علی عطشانی) هم دو کیفیت ساختاری و هم در تنوع موضوعی خبر از رویکردی تازه در حوزه دفاع مقدس داشتند. رویکردی که با توجه به کمیت و کیفیت فیلم‌های دفاع مقدسی متقاضی حضور در جشنواره بیست‌ونهم می‌توان امید داشت زمینه‌ساز موجی نو در عرصه سینمای جنگ شود. هنوز سرانجام جشنواره بیست‌ونهم مشخص نیست اما تا همین امروز 9 فیلم «شور شیرین»(جواد اردکانی)،«خانه امن است» (ناصر رفائی)، «سفر سرخ»(حمید فرخ‌نژاد)، «دوباره پرواز کن» (محمدعلی طالبی)، «گلوگاه شیطان» (حمید بهمنی)، «جنوب آسمانی» (جمال شورجه)، «سیزده 59»(سامان سالور)، «خاک و آتش»(مهدي صباغزاده) و «اخراجی‌ها3»(مسعود ده‌نمکی) متقاضی حضور در جشنواره هستند که هر یک با زاویه نگاه و روایتی متفاوت از دیگری یاد هشت سال دفاع مقدس را در جشنواره زنده خواهد کرد.