کارشناس مسوول صنایع دستی استان اصفهان گفت :مخمل بافی ايران از دهه 30 با تاسيس کارخانه ماشينی مخمل و حرير در کاشان ،رو به زوال رفت تا آن جا که اکنون سه کارگاه مخمل بافی در سراسر کشور آن هم زير نظر پژوهشکده هنرهای سنتی سازمان ميراث فرهنگی وگردشگری وجود دارد.
به گزارش هنرنیوز،مخمل ايران که زمانی لباس های فاخر شاهانه با آن تهيه می شد و در عصر صفوی با اوج نساجی سنتی ايران زيور درگاه و تحفه ايران برای کشورهای ديگر به شمار می آمد، اکنون سال‌ها است به دست فراموشی سپرده شده است.
مخمل نوعی جامه نخی يا ابريشمي پرزدار است که آغاز پيدايش آن به قرون اوليه اسلامي نسبت داده می شود. در دوران آل بويه و سلجوقی پس از رکود و افت زری بافی، بافندگان کاشانی برای تجليد کتاب قرآن کریم درصدد برآمدند تا پارچه‌ای با ارزش و در خور اين کتاب آسمانی توليد کنند تا به وسيله آن، قرآن را محفوظ دارند که مخمل حاصل تلاش آن دوره بود.
در زمان صفويه، مخمل در کنار ديگر صنايع نساجی بيش از گذشته، شکوفا شد و در نوع بافت، نقش و رنگ پيشرفت‌های شگرفی داشت. در اين دوره با گسترش مخمل بافی، کاربرد فروانی برای آن، مانند لباس عروس، رو تختي، سجاده، عبا و... تعريف شده بود. در همين دوره مخمل‌های منقوش با ارزش و گران‌بهايی توليد می‌شد که بيشتر آن‌ها به عنوان هديه برای پادشاهان ديگر کشورها، فرستاده می شدند.
اگرچه در دوره قاجار به دليل استقبال ايرانی‌ها از پارچه‌های ماشيني خارجی از ميزان تقاضای پارچه‌های ايرانی کاسته شد و کارگاه‌های پارچه‌بافی رونق خود را از دست دادند، ولی کارگاه‌های مخمل، زري، ترمه و شال هم چنان در شهرهايی، مانند کاشان، يزد و کرمان فعال بودند.
در دوره پهلوی که کارخانه‌های ماشينی پارچه‌بافی در کشور تاسيس شدند، ديگر از کارگاه‌های سنتی پارچه نشانی نبود و مخمل نيز به سرنوشت ديگر پارچه‌های سنتی ايران دچار شد و به اسارت ماشين و دستگاه‌های اتوماتيک درآمد.
در دوره پهلوی اول استاد محمد خان نقشبند کارگاه‌های زری و مخمل را بار ديگر احيا کرد؛ اما اکنون به جرات می‌توان گفت که از مخمل بافی سنتی ايران تنها يک کارگاه برجای مانده است.در این زمینه با محمد حسین دهقانی -کارشناس مسوول صنایع دستی استان اصفهان- به گفت و گو نشستیم.
هنرنیوز:فکر می‌کنید صرفاً با شرکت در نمایشگاه بتوانید مخمل بافی را دوباره احیا کنید؟
هدف از برگزاری نمایشگاه جدای از بازرگانی و بازاریابی، معرفی و شناسایی هنرهای سنتی مناطق مختلف کشور است. برخی از رشته‌های هنرهای سنتی و صنایع دستی به دلایل مختلف در حال منسوخ شدن و نیازمند حمایت‌های دولتی است. یکی از سیاست‌های معاونت صنایع دستی هم برهمین اساس است. راه‌اندازی یکسری از کارگاه‌های هنرهای سنتی در گذشته رونق و رواج بسیار زیادی داشته و امروزه بنا به دلایل مختلف منسوخ شده، یکی از اهداف سازمان احیا دوباره آن‌هاست که از جمله مهمترین این کارگاه‌ها، کارگاه مخملبافی است.
مخمل منحصراً در شهر کاشان تولید می‌شود و مخمل کاشان زمانی دارای اعتبار و شهرت جهانی بوده است که امروزه بنا به دلایل مختلف از بین رفته است. اداره میراث کاشان در سال‌های پیش یعنی 70 – 71 اقدام به راه‌اندازی تنها کارخانه مخمل بافی با کمک استاد سيد خليل ياالله،تنها مخمل‌باف این رشته کرد ،در کنار آن اقدام به آموزش هنر مخملبافی را نیز آغازکرد، که جمشید خداداد از شاگردان همین استاد هستند. خداداد یکی از کارمندان رسمی سازمان است که دارای پست سازمانی بافندگی است و مطمئناً سال‌های سال می‌تواند در رشته مخملبافی فعالیت کند، آموزش بدهد و تولید نماید و این یک گام مثبت است . به هر جهت معاونت صنایع دستی یکی از اهداف کلانش حفظ و احیاءهنرهای سنتی است.
هنرنیوز: آیا این اقدامات کافی است؟
قطعاً به تنهایی نمی‌تواند کافی باشد و یکسری حمایت‌های دیگر از جمله ارائه مواد اولیه ،راه‌اندازی چندین کارگاه مخمل ،آموزش افراد علاقه‌مند در رشته مخملبافی صورت بگیرد. که سیاست معاونت استان اصفهان هم برهمین راستا هست که آن را توسعه دهد .مشکلاتی هم وجود دارد از جمله حجیم بودن نوع دستگاه که مسلماً نیازمند آن هست که یک فضای کارگاهی بسیار بزرگ و متناسب با دستگاه دایر شود. محدودیت فضای مکانی در منازل امروزی و عدم وسع مالی جوان‌های علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در این رشته مانع از این می‌شود که بخش خصوصی و افراد علاقه‌مند به این نوع هنر رو بیاورند.
هنرنیوز: مواد اولیه مورد نیاز مخمل چیست ؟
مواد اولیه این هنر ابریشم هست که در بازار به طور روزانه در طول سال دچار نوسان قیمت بسیار زیادی می‌شود. آن هم دلایل خاص خودش را دارد اما از آن طرف همین امر باعث می‌شود نوع تولیدی که به عنوان مخمل وارد بازار می‌شود، دچار همین نوسانات قیمت گردد و از این رو پارچه مخمل یک قیمت نسبتاً بالایی پیدا کند که شاید خیلی از افراد توان خرید آن را نداشته باشند.
هنرنیوز: برخی افراد مبالغ زیادی برای خرید پارچه‌های فاخر پرداخت می‌کنند، پس چرا در طول زمان این هنرمنسوخ شده است؟
مخمل‌های کنونی مخمل ماشینی و صنعتی است، مخمل سنتی و دست‌باف نیست. تنها دستگاه سنتی دستگاهی است که در مجموعه مرکز هنرهای سنتی کاشان فعال است. اینکه چرا افراد و مردم به پارچه‌های فاخر رو می‌آورند اما این پارچه فاخر منسوخ شده ؟ شاید بدین جهت است که این هنر نیازمند یک سلسله مشاغل جانبی است، اینکه منسوخ می‌شود صرف این نیست که قیمت بالا است، به دلایل مختلفی یک رشته دچار فراموشی می‌شود.
در رشته‌های صنایع نساجی معمولاً ده شغل جانبی برای رشته نساجی ایجاد شده است به عنوان نمونه بافنده صرفاً کارش بافندگی است اما هیچ وقت دست به طراحی چله نمی‌زند چون چله‌کشی خودش یک شغل و حرفه جدا محسوب می‌شود. گوشواره کشی ، دندانه‌بندی، نقش‌بندی، در گذشته هر فرد به صورت خاص به آن حرفه می‌پرداخته است.اینکه رشته‌ای منسوخ می‌شود به دلیل آن است که قبل از آن ، بسترش از بین رفته است این درحالی است که مخمل به عنوان یکی از شاخص‌ترین و برجسته ترین منسوجات نساجی به حساب می‌آید؟
هنرنیوز: پارچه‌های زری بافی فاخرترند یا زری بافی دستگاه این دو چه تفاوتی باهم دارد؟
ما حتی اگر زربفت را به عنوان پارچه بسیار فاخرارزشمند و نفیس تلقی بکنیم ،مطمئناٌ مخمل و مخصوصاً از نوع نقش برجسته از زربفت بالاتر قرار خواهد گرفت. اوج هنر نساجی سنتی تلفیقی از مخمل ساده و زری بافی است که در یک سیستم دستگاهی اجرا می‌شود و تشکیل یک نوع پارچه ابریشمی را می‌دهد که در واقع نقش و طرح روی پارچه به صورت برجسته نمایان و بافته می‌شود. این اوج هنر نساجی است. مراحل توليد پارچه‌های مخمل از پارچه‌های زربفت سخت‌تر است اما نکته حائز اهميت آن است که اين پارچه‌ها نسبت به زربفت ارزان‌تر است و دارای کاربرد بيشتری است. اوج دوران توليد و شکوفايی اين دو رشته به صفويه مربوط مي‌شود. به هر حال محدودیت در کاربری این پارچه‌ها و منسوجات دلیلی بر این است که افراد کمتر بدان روی بیاورند.
از جنبه‌های بسيار حداقل بافت پارچه‌های زربفت و مخمل به يکديگر شباهت‌هايی دارند. يکی از اين موارد مشابهت در دستگاه توليد است که البته در مخمل بافی اين دستگاه بزرگتر و حجيم‌تر است.
بزرگ بودن دستگاه مخمل بافی سبب مي‌شود به وجود سه نفر به جای دو نفر در توليد نياز باشد که اين افراد شامل استاد، گوشواره کش و شاگرد دوم است.
هنرنیوز: در حال حاضر چه تعداد کار آموز در حال آموزش هستند؟
ما در حال حاضر در مجموعه سازمان میراث فرهنگی سه کارگاه مخملبافی داریم که تنها دستگاه مخمل ساده یا موج دار این صنعت در کاشان موجود است و دو کارگاه مخمل نقش برجسته یکی در کاشان و دیگری در سازمان میراث فرهنگی تهران است. که هر سه در حال فعالیتند. فعلاً یکسری هنرجو و دانشجو برای گذراندن دوره کارآموزی خود به این مجموعه‌ها می‌آیند و آموزش می‌بینند. تعدادی نیز در گذشته آموزش دیده‌اند ولی تعدادشان بسیار محدود بوده است .
هنرنیوز: پس تعدا هنرجویان زیاد نیست و در واقع نمی‌توان امید داشت این هنرروزی کاربردی شود؟
مسلماً پارچه مخمل یک پارچه کاربردی نیست چرا که زحمتی که بر روی این پارچه کشیده می‌شود آن را به عنوان پارچه فاخر و تزیینی در بین مردم جا انداخته است. ما تنها یک کارگاه مخمل بافی داریم و آن هم در اختیار سازمان میراث فرهنگی است. عدم استقبال جوان‌ها به این نوع رشته‌ها ، حجیم بودن دستگاه بافت، نیاز به فضای کاری20- 30 متری داشتن دیگر رغبتی به آموزش در این زمینه نمی‌گذارد. دومین امر گرانی مواد اولیه است هر کیلوگرم ابریشم حدود 150- تا 200 هزار تومان قیمت دارد طولانی بودن زمان توليد و صرف هزينه‌های تهيه مواد اوليه و تجهيزات بافت نیز امری است که نباید از آن غافل شد به طوری که تهيه يک تکه پارچه زربفت و مخمل برجسته روزها طول می‌کشد..ضمن اینکه یکسری مقدمات برای کار نیاز است طراحی، چله ،رنگرزی و...همه مستلزم صرف هزینه است. هنگامی که در بازار تقاضا وجود ندارد جوان‌ها هم مسلماً استقبال چندانی از آموزش این رشته‌ها نمی‌کنند.
هنرنیوز: این هنرچند سال است منسوخ شده ؟
حدود 40 الی 50 سال
هنرنیوز :در گذشته بیشتر مخمل در چه زمینه‌ای کاربرد داشته است؟
پارچه مخمل برای سجاده، جلد قرآن، جهزیه عروس خانم‌ها مانند بقچه بالش، لحاف، پرده، سجاده، جانماز و حتی لباس‌های عروس مانند شلوار، جلیقه، کفش و کیف قند کاربرد داشت هرچند خانواده های مرفه تر از مخمل برای تمام این وسایل استفاده می کردند، اما خانواده های کم بضاعت نیز با توجه به درآمد خود، برخی از این وسایل را با مخمل تهیه می‌کردند. مخمل یک کالای زینتی در منازل اعیان، اشراف و کاخ‌ها بود و از مخمل برای روکش مبل دوخت پرده ها و لباس‌های فاخراستفاده می‌شد؟
هنرنیوز: گذاشتن دستگاه مخمل بافی در یک نمایشگاه شاید جذاب باشد اما چند درصد مردم می‌دانند که مخمل بافی از بین رفته است؟چه کار تبلیغاتی برای حفظ آن می‌توان انجام داد؟
حضور در نمایشگاه یک ابزار تبلیغی برای رشته‌های در حال منسوخ شدن است. در کنار آن دوره‌های آموزش صنایع دستی که در طول سال در مراکز صنایع دستی برپا می‌شود و در این کلاس‌ها رشته‌های نساجی مانند زری بافی، مخمل بافی، شعربافی معرفی می‌شوند. در کنار آن ما تعاملاتی با سازمان آموزش و پرورش داریم وسعی می‌کنیم از طریق هنرستان و کاردانش یکسری از دانش آموزان علاقه‌مند را جهت گذراندن دوره‌های کارآموزی و کارورزی جذب کنیم حتی در دانشکده‌های هنر در شاخه صنایع دستی مخمل بافی آموزش داده می‌شود.
مریم اطیابی
