اگربخواهید در تهران این کلان شهر پر از برج ترافیک وآشفتگی روزی را به گردش بگذرانید و در این گردش تاریخ فرهنگ هنر و طبیعت را جستجو کنید، شاید هیچ کجا بهتر از مناطق شمالی آن نباشد،منطقه‌‌ای که تا چندی پیشتر جدای از تهران فعلی و ییلاقی برای دارالخلافه نشینهای تهرانی بود.



به گزارش هنرنیوز، این منطقه که به نام شمرون خوانده می‌شود، ساکنان امروزی آن هنوز هم ترجیح می‌دهند سکونتگاه خود را به همین نام بخوانند. با پایتخت شدن تهران در زمان آغا محمد خان قاجار دامنه‌های البرز که با اندکی فاصله در شمال این پایتخت تازه قرار داشت مورد توجه قرار گرفت و زمینهای آن هر کدام باغی شد برای ییلاق و تفرج تابستانی شاهان شاهزادگان و رجال سیاسی دربار قاجار، تا از فرار گرمای سخت تابستان به خنکای این مناطق و باغ‌هایش پناه آورند و شمیران منطقه‌ای شد بر بلندای تهران با باغهایی که هر کدام از اتفاقی، یا سرشناسی صاحب ملکی، بر خود نامی گرفت و محله‌های تازه با نام‌های تازه پدید آمدند، اما با بزرگ شدن تهران، دیگر منطقه‌ای جدا نبود و این ابر شهر غول‌آسا شمیران را در خود گرفت تا باغهایش را کوچک کند و برج‌های مدرن را در آن شکل دهد. با همه‌ی این گسترش و دگرگونی هنوز هم ییلاق دیروز فرصت‌هایی برای گردشی استثنایی در خود دارد، حالا که خیابانها افزونتر شده‌اند و با تکه کردن محله‌ها مسافران تازه‌ای را به این منطقه کشانده‌اند، هنوز هم با شنیدن نام‌هایی که بر زبان شمیران نشینان جاری است می توان نشانه‌هایی از تاریخ شنید و اگر اهلش بود سفری با نامها در پیش گرفته و پیشینه‌ی آنها را از گذر غبار گرفته‌ی زمان بیرون کشید و به تماشای یادگاری‌های بازمانده‌ی تاریخی _طبیعی آن نشست.



*** جای سردسیر

در گذشته‌های خیلی دور به منطقه‌ای که بعدها شمیران نامیده شد قصران سفلی یا قصران جنوبی می‌گفتند در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ظهیرالدین مرعشی که در سال 881قمری نوشته شده به نام دژ دربند شمیران بر می‌خوریم. یک مورخ و لغت شناس برجسته می‌گوید [ران]به معنای جایگاه و سرزمین است و سمی یا شمی به معنای سرد است و از این رو شمیران به معنای جای سرد و سردسیر است. تقریبا همه‌ی محققان برجسته این گفته را که دلایل بسیاری در اثباتش مطرح کرده و به ویژه در قیاس و مقابله با تهران به معنای گرم جای پذیرفته‌اند. برای رسیدن به شمیران از راههای مختلفی می توان پیش آمد همچون خیابان ولیعصر [عج] یا بزرگراه چمران و یا جاده قدیم شمیران که نام امروزی آن خیابان شهید دکتر علی شریعتی است.این همان جاده قدیمی است که امتداد آن در زمان قاجار ،دارالخلافه را به این منطقه وصل می نموده است و هنوز هم خیلی‌ها دوست دارند آنرا جاده قدیم بخوانند .هر سه این راه‌ها به میدان تجریش ختم می‌شود ،میدانی که مرکز شمیران امروزی است.



*** تجریش

آنگونه که ابوبکر راوندی در کتاب راحه الصدور نوشته است {نام قدیم تجریش در950 سال پیش طجردشت} بوده و می‌نویسد طغرل اول سلجوقی بر سر راه سفرش از تبریز به شهرری خون دماغ می‌شود ،چون هوا بسیار گرم بوده پس به ده طجر دشت از برای خنکی هوا نزول فرمود اما خنکی هوا هم چاره سازنمی شود و سلطان در تجریش در می گذرد.تابوت طغرل را جهت دفن به شهرری بردند و در آنجا به خاک سپردند که امروز برج طغرل نام دارد.

همچنین روایت کرده‌اند که کریمخان زند هم از فرط گرمای هوای تهران ناخوش احوال شده بود، به تجریش می رود که در مورد او ،خنکی هوای تجریش کار ساز شده و سلامتی‌اش را به دست می‌آورد. اما تجریش قدیم محدوده‌های در سمت راست جاده شمیران روی تپه‌ای بعد از پل رومی بوده است و چون در زمین‌های اطراف باغها سر و کله گرگ پیدا می‌شود ،اهالی آنجا را رها کرده و به حوالی امامزاده صالح (ع) روی آوردند و تجریش فعلی را بنا کردند و بدین ترتیب تجریش مجموعه باغات مختلفی را میان امامزاده صالح (ع)و الهیه در بر می‌گرفته و مرکز آن بازار بوده است. تجریش در قدیم پلی آجری و باریک بر روی رودخانه‌ی دربند داشته که بعدها با گسترش این منطقه ،این پل خراب شد و میدان قدس فعلی بنا گردید، هنوز هم نام میدان (سر پل )را می توانیداز زبان رهگذران بسیاری در این منطقه بشنوید.

علاقمندان در این منطقه می توانند از بازار قدیم وتکیه‌ی آن دیدن نمایند و یا به دیدن بارگاه زیبای امامزاده صالح (ع)بروند.



*** دربند

اگر علاقمند به طبیعت کوهستانی هستید، می‌توانید از تجریش راه شمال را در پیش گیرید و به سمت دربند بروید. در بند دهکده‌ای بسیار قدیمی است که از شمال به کوه‌های توچال و ده پس قلعه متصل می‌شود ، رودخانه ی پس قلعه از وسط دربند می‌گذرد. منزل پسران فتحعلی شاه قاجار در همین منطقه بوده است که ظاهراً از ترس آزار و اذیت محمد شاه از آنجا گریخته‌اند .

از دوره‌ی قاجار ساختمانی به نام (عمارت نهارخوری) در بند دایر بوده است. گفته شده که مهمانخانه‌ی دربند نخستین مهمانخانه در ایران بود که امکانات پذیرایی از شخصیت‌های خارجی در آن فراهم شده است .

تنوع رستوران‌ها و باغچه‌های تفریحی ایجاد شده در مسیر بالا رفتن کوههای دربند فرصت تفریحی ویژه‌ای را برای علاقمندان فراهم کرده است.



***امامزاده‌ها

در شرق دربند محله‌های قدیمی به نام امامزاده قاسم (ع)قرار دارد که نام قدیم آن (دیزج علیا )به معنای دژبالا بوده است. در نقل‌ها آمده است سر قاسم بن حسن بن زید بن حسن بن علی (ع)را در آنجا به خاک سپردندو به این نام مشهور شد. عضدالدوله دیلمی در سال 270 هجری بقعه‌ای بر سر قبر امامزاده ساخت و بعدها نیز سبکتکین سلجوقی و شاه طهماسب اول صفوی و فتحعلی شاه قاجار در این بارگاه تغییراتی ایجاد کردند. اما یکی از معروفترین اماکن امامزاده قاسم (ع)،قبرستان ظهیرالدوله است که مدفن علی خان ظهیرالدوله داماد ناصرالدین شاه و وزیر تشریفات وی است. ظهیرالدوله مدتی حاکم تهران و موسس انجمن اخوت و از طرفداران مشروطه بود .پس از دفن ظهیرالدوله در آن قبرستان به مقبره جمعی از هنرمندان و بزرگان علم وادب تبدیل شد. ملک الشعرای بهار ،رشید یاسمی ،رهی معیری، حبیب سماعی، درویش خان و جمعی دیگر از هنرمندان در ظهیرالدوله مدفون هستند.



***سعدآباد

در جنوب دربند منطقه‌ی سعدآباد واقع شده است. علی خان والی ،حکمران فارس در شمالی ترین نقطه‌ی سعدآباد خانه ییلاقی ساخته بود و بخشی از زمین‌های آن متعلق به ٌبانو عظمی "خواهر ظل السلطان بوده است که احتمالا شوهرش صارم الدوله آنها را مهریه ی او کرده بود .حکومت ملی در عصر مشروطیت این زمین‌ها را مصادره می‌کند . رضاخان سردار سپه قبل از شاه شدن ،این زمین‌ها را می خرد و هجده کاخ در طول حکومت پهلوی در آن ساخته می‌شود. قدیمی ترین کاخ این مجموعه ٌکاخ شهوند ٌاست که ساخت آن از سال 1301تا1307خورشیدی به طول می‌انجامد. امروزه همه‌ی کاخ‌های این مجموعه به موزه تبدیل شده است که باید سعدآباد را باغ موزه‌ها نامید. اگر علاقمند دیدن آثار هنرمندان هستید می‌توانید به موزه‌ی هنرهای زیبا موزه‌ی آبکار، موزه‌ی بهزاد، موزه‌ی فرشچیان، موزه‌ی میرعماد و موزه‌ی هنر ملل و یا اگر دوست دارید فرهنگ عامه مردم ایران را تماشا کنید به موزه‌ی مردم شناسی و برای تماشای تاریخ نظامی و یا آثار مربوط به آب به موزه‌های نظامی و آب مراجعه کنید و اگر می‌خواهید کاخ ببینید می‌توانید به تماشای کاخهای ملت و سبز بروید. راستی در بازدید مجموعه‌ی سعد آباد موزه‌ی برادران امیدوار این سیاحان ایرانی را فراموش نکنید.



***تماشاگه راز

در بازگشت از سعد آباد می‌توانید از محله یا خیابان زعفرانیه راه به پایین ‌در عبور از این مسیر به تماشای تماشاگه زمان بروید . تماشاگه زمان موزه ایست که در یکی از منطقه‌های قدیمی شکل گرفته و مجموعه‌ای از آثار سنجش زمان در ادوار مختلف را به تماشا گذاشته است. وقتی زعفرانیه را در امتداد خیابان ولیعصر به پایان برسانید ، بقایای قدیمی باغ فردوس در برابر شما قرار دارد . محمد شاه در راه تجریش قصری را بنا می کند که از نام محمدیه نام می‌گیرد و بعدها حسینعلی خان معیرالممالک (نظام الملک )از رجال سرشناس عهد قاجار عمارتی دو طبقه به سبک آن دوران که ٌگوش فیل ٌ نامیده می‌شد بنا نهاد و آنجا را ٌباغ فردوس ٌنام گذاشت. عمارت باغ فردوس در زمان مظفرالدین شاه و پس از آن تغییرات بسیار کرد .امروزه در عمارت قدیمی بر جای مانده این باغ ،موزه‌ی سینمای ایران قرار دارد. اگر دوست دارید سفری با کاروان یک صد ساله سینمای ایران داشته باشید و فیلم های قدیمی و آغازین این راه و هنرمندان به یاد ماندنی آن را به یاد آورید می توانید پای به این باغ بگذارید.

در امتداد خیابان ولیعصر به تجریش، کمی این سوتر در منطقه‌ی مقصود بیک خانه‌ی قدیمی دکتر حسابی قرار دارد که به موزه‌ی این دانشمند فرزانه تبدیل شده است .



***دزاشیب

حالا اگر تجریش را به سمت شرق پیش بگیرید نامهای دیگری پیش رویتان قرار می گیرد .نخستین نام دزا شیب است که از دهکده های قدیمی شرق تجریش بوده و بسیاری از محلات دیگر را نیز در بر گرفته است .نام آن را ٌدزج سفلی ٌوٌدزاشیب ٌدانسته اند که دزج یا دیزج یا همان دژنوعی قلعه بوده است .

پس از دزاشیب خیابان نیاوران آغاز می شود .در شمال دزاشیب و آغاز خیابان نیاوران محله ی جماران قرار دارد که در قدیم دهکده ای بوده است .درباری اسم قدیم جماران نظر روشنی وجود ندارد.برخی بر این عقیده اند که جمهران ری که امامزاده ادریس در آن مدفون بوده همان جماران امروزی است و عده‌ای نیز جاموران ری باستان را همین جماران امروزی می دانند و عدهای نیز گفته اند که جمر و کمر به معنی سنگ بزرگ است وچون از آنجا همواره سنگهای بزرگ به دست می آمده آنجا را جمران به معنی محل به دست آمدن سنگ نامیده اند .

خانه ی ساده ی بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و حسینیه‌ی مشهور جماران ،امروزه از آثار دیدنی این منطقه است .«منظریه » باغاتی بوده که در شرق جماران واقع شده اند. زمین‌های منظریه در قدیم به میرزا فتحعلی خان شیرازی ملقب به صاحب دیوان تعلق داشت. در زمان ناصرالدین شاه قرار بوده است که شاه راهی بزرگ از قریه منظریه‌ی شمیران به سمت سواحل دریای خزر کشیده شود که را ه کلکچال بازمانده‌ی آن است. پس از سقوط حکومت قاجار باغ منظریه به دولت تعلق گرفت و در سال 1312خورشیدی برای فعالیت‌های ورزشی به انجمن ملی تربیت بدنی و پس از آن به وزات آموزش و پرورش واگذار شد، از دیدنی‌های منظریه‌ی امروز پارک سنگی جمشیدیه است که علاقمندان بسیاری را به خود می کشاند .



*** از کامرانیه تا کاشانک

بعد از مرگ محمد شاه قاجار در عمارت محمدیه، فرزند بر تخت نشسته‌اش یعنی ناصرالدین شاه ، آنجا را از مرگ پدر بدیمن می‌داند و به ییلاق نمی‌رود و دستور می‌دهد تا جایی تازه را برای قصر نو بیابند و نیزار روستای کرده وی مسطح می‌شود و قصر نیاوران شکل می‌گیرد. با ساخت قصر نیاوران بعضی از رجال سیاسی قاجار نیز در اطراف باغ نیاوران باغهایی را می سازند .در جوار نیاوران کامران میرزا نایب السلطنه باغی را می سازند که «کامرانیه » نام می‌گیرد. پس از فوت او دخترش برخی از زمین‌های جنوبی کامرانیه را به عبدالحسین میرزا فرمانفرما فروخته و از تعلق این املاک به خانواده فرمانفرما نام باغ را فرمانیه می‌نهند. ظاهرا در سال 1307خورشیدی بعضی از جلسات برخی از اعضای دولت در این ملک تشکیل می‌شده است. در نهم خرداد 1319ورثه‌ی فرمانفرما باغ را به سفارت ایتالیا می‌فروشد که هنوز در اختیار آن سفارت قرار دارد. ناصرالدین شاه در سال 1292خورشیدی زمین‌های جنوب عمارت نیاوران را به باغ تبدیل نمود و ساختمانی در آن برای یکی از همسران خود امینه اقدس که بعد از ازدواج لقب اقدس الدوله گرفت ساخت و نام اقدسیه نیز به همین مناسبت بر این باغ گذاشته شد. در شمال باغ نیاوران محله‌ی کاشانک قرار دارد. شش دانگ کاشانک به فاطمه خانم ملقب به انیس الدوله از زنان سوگلی ناصرالدین شاه تعلق داشت. ذکر شده است که انیس الدوله حکمرانی کاشان را از ناصرالدین شاه خواسته و شاه هم این در خواست را پذیرفته بود. شاید هم شاه برای آنکه دل همسر محبوبش را نشکسته باشد حکمرانی همین قریه را به اسم کاشان کوچک (کاشانک)به او بخشیده باشد.

( محقق وپژوهشگر :میثم نظمی)